Medeni Usul Hukuku Kurallarının Yer ve Zaman Bakımından Uygulanması

M

1. Yer bakımından uygulanma
   Bir uyuşmazlık veya hukuki ilişkiye, meydana geldiği yer hukuku (lex causae) uygulandığı halde; usul hukukunda hakimin hukuku (lex fori), yani davanın açıldığı yerdeki usul hukuku uygulanır. Bu ilke yabancı unsurlu hukuki ilişkiler bakımından önem taşır. Örneğin, Alanya’da yaşayan iki Alman vatandaşının Alanya’da açtığı boşanma davasında kural olarak, Alman Medeni Kanunu hükümleri geçerli olacak; ancak dava açılması, davanın görülmesi veya hakimin karar verme usulü HMK’ya tabidir. Başka bir deyişle Türk aile mahkemesi Türk usul hukukunu uygulayıp Alman Medeni Kanunu’na göre karar verir. Burada karşımıza çıkan önemli bir istisna, deliller hakkındadır. Deliller, usul hukukuna tabi olmakla birlikte, lex fori ilkesinin uygulanmadığı durumlar söz konusudur. Locus regit actum (şekil yapılan yere tabidir) ilkesi gereğince örneğin, tarafların kendi hukuk kurallarına göre yaptıkları delil sözleşmesi geçerli olur.
2. Zaman bakımından uygulanma

Kural
Usul hukuku bakımından derhal uygulanma ilkesi HMK m. 448’de açıkça yer almıştır. Usul kuralları bakımından derhal uygulanma ilkesi geçerlidir. Kanunların derhal uygulanması, geçmişe uygulanması değildir. Çünkü, tamamlanmış hukuki durum veya işlemlerin sarsılmaması esastır. Bu bakımdan yeni kanunun lehe veya aleyhe olması önem taşımaz.
Kanun koyucu, HMK’nın yürürlüğe girdiği 01 Ekim 2011’den sonra açılan davalara değil, bu tarihte derdest bütün davalara uygulanmasını öngörmüştür.
Usul kurallarının derhal uygulanması kuralı nedeniyle, tarafların aleyhine bazı durumların doğması da mümkündür. İşte bunları önlemek bakımından kanunlarda geçiş (intikal) hükümleri veya geçici hükümler başlığı altında düzenlemeler yapılır. Ancak bu tür düzenlemeler bulunmadığı veya yetersiz olduğu takdirde de, hukuki güvenlik ve menfaatler dengesi gözetilerek, derhal uygulanmanın getirdiği sakıncalar mahkeme kararlarıyla giderilmeye çalışılmaktadır.

Geçiş (İntikal) Hükümleri

Yukarıda da belirtildiği üzere, birbirini izleyen eski ve yeni kanuni düzenlemelerden hangisinin uygulanacağı sorunu, derhal uygulanma veya geçmişe uygulanmama ilkeleri uyarınca çözülür. Ancak kanun koyucu bazı durumlarda eski ve yeni hükümler arasında köprü kurmak suretiyle de düzenleme yapabilir. Bu halde, bazen eski hüküm bir süre daha uygulanabilir.
Geçiş hükümleri denilen bu düzenlemelerle, yürürlüğe giren HMK’nın bazı maddelerinin uygulanması ertelenmekte veya HUMK’un bazı maddelerinin uygulanmasına devam etmeye olanak tanınmaktadır.