Medeni Usul Hukukunda Yargı ve Mahkemeler
YARGI
Yargı, hakim sıfatına sahip kişilerce belirli usul kuralları çerçevesinde soyut hukuk kurallarının somut olaylara uygulanmasını ifade eder.
Yargılamayı yapan kişi hakim sıfatına sahip olmalıdır. Tahkimde hakemler tarafından yapılan faaliyet de yargılamadır fakat kanundan doğmuştur.
Eğer bir karar verilmiş ve bu unsurlardan biri yok ise karar yok hükmündedir, hüküm ve sonuç doğurmaz.
Etkisiz Hüküm: Yargılamanın unsurları tamdır ancak hukuk aleminde bir sonuç doğurması veya uygulanması mümkün değil ise bu etkisiz hükümdür.
Bunlar yargılamanın maddi tanımıdır. Şekli tanım ise yargılamayı yapan organa göre belirleme vardır.
5 temel yargı kolu mevcuttur.
1) Anayasa Yargısı
2) Uyuşmazlık Yargısı
3) Askeri Yargı
4) İdari Yargı
5) Adli Yargı
Bu 5kol arasındaki ilişki yargı yoludur.
Dava Şartı: Davanın her aşamasında taraflarca ileri sürülen veya mahkemece kendiliğinden dikkate alınmak zorunda olan davanın esasına girilmesine engel olan usuli itirazlardır. Dava şartı kamu düzenine ilişkindir.
ANAYASA YARGISI: Tepesinde Anayasa Mahkemesi vardır. Anayasa değişikliklerini, KHK, kanun, meclis iç tüzüğünün anayasaya aykırı olup olmadığını diğer yargı kolları tarafından verilen kararlara karşı yapılan bireysel başvuru taleplerini inceler.
Yüce divan sıfatıyla anayasada sayılan kişilerin yargılamasını yapar.
Siyasi partilerin mali denetim faaliyetlerini yürütür.
Anayasa Mahkemesi kararları yasama yürütme ve yargıyı bağlar.
UYUŞMAZLIK YARGISI: Uyuşmazlık yargısının temel fonksiyonu farklı yargı kolları arasında ortaya çıkabilecek GÖREV ve HÜKÜM uyuşmazlıklarını çözmektir.
OLUMSUZ GÖREV UYUŞMAZLIĞI
İki farklı yargı yolundaki mahkemeler birbirini görevli göstererek görevsizlik kararı verirler ve bu karar kesinleşir.
1) Taraflar 2. Görevsizlik kararını veren mahkemeye başvururlar ve dosyayı uyuşmazlık mahkemesine gönderirler.
2) Uyuşmazlık mahkemesi her iki yargı kolundaki başsavcılıkları da dinler ve karar verir. Başsavcılıklar bulundukları yargı kolunun görev alanını korurlar.
3)Uyuşmazlık mahkemesi bu iki görevsizlik kararından birini bozar.
**Bazı durumlarda 2. Görevsiz olduğunu tespit eden mahkeme görevsizlik kararı vermek yerine görev uyuşmazlığının çözümü için doğrudan doğruya uyuşmazlık mahkemesine başvurulmasına karar verir. Uyuşmazlık mahkemesi kararı gelene kadar beklemek zorundadır. Eğer kendisi görevsizlik kararı verip başvurulunca 6 ay süreyle bekletici mesele yapılması zorunluydu.
OLUMLU GÖREV UYUŞMAZLIĞI
1) Başsavcı Tarafından Çıkarılan Yargı Yolu Uyuşmazlığı
????
2) Bizzat Mahkemeler Tarafından Çıkarılan Olumlu Görev Uyuşmazlığı
Mahkemeler tarafından çıkarılan olumlu görev uyuşmazlığı, tarafları, konusu, sebepleri aynı olan bir dava için birden fazla mahkemede dava açılmıştır. Bu davalarda görevsizlik itirazında bulunulmasına rağmen iki mahkeme de kendini görevli saymıştır. Taraflar ikinci davanın açıldığı yere başvurarak olumlu görev uyuşmazlığının giderilmesi için dosyanın uyuşmazlık mahkemesine gönderilmesini isterler.
Uyuşmazlık mahkemesi her iki yargı kolunun da başsavcılıklarını dinleyip karar verir. Her iki mahkeme de 6 ay süreyle uyuşmazlık mahkemesinin kararını beklerler. Uyuşmazlık Mahkemesinin verdiği karar bağlayıcıdır.
HÜKÜM UYUŞMAZLIĞI
Konusu, sebebi, taraflarından en az birisi aynı olan iki dava farklı yargı kollarında çözülmüş ve ikisi de esasını çözüp karar vermiştir. Fakat kararlar arasındaki çelişki nedeniyle kararlar icra edilememektedir. Çelişkinin giderilebilmesi için uyuşmazlık mahkemesine başvuruya hüküm uyuşmazlığı denir.
3) İDARİ YARGI
İdari yargı idarenin yapmış olduğu işlemlerin iptalini yapar.
İdarenin yapmış olduğu eylem ve işlemler nedeniyle ortaya çıkan tazminat davalarını tam yargı davası olarak görür.
Vergi uyuşmazlıklarını çözer.
İdari yargı ile adli yargı arasında uyuşmazlık çıkma ihtimali yüksek olduğundan hangi yargı kolunun yetkili olduğu kanunda belirtilmiştir.
4) ASKERİ YARGI
Askeri yargının, askeri idari yargı ve ceza yargısı olmak üzere 2 boyutu vardır.
Askeri idari yargı, askeri hizmetlerden kaynaklanan uyuşmazlıklar için kurulmuştur. Üst mahkemesi Askeri Yüksek İdare Mahkemesidir.
Asker kişilerin işlemiş olduğu suçlardan dolayı yargılanmaları için ise özel bir askeri ceza yargısı vardır. Üst mahkemesi ise Askeri Yargıtaydır.
5) ADLİ YARGI
İlk derece mahkemesine karşı Bölge Adliye Mahkemesine istinaf başvurusu yapılır. Bölge Adliye Mahkemesine karşı da Yargıtaya temyiz başvurusu yapılır. Bu üçü arasında dikey görev ilişkisi vardır. İlk derecede yargılama olmadan istinafa, temyize gidilemez. Bu üç mahkemenin de hukuk ve ceza ayağı vardır. Bunlar arasındaki ilişki de görev ilişkisidir.
YARGITAY
Yargıtay Büyük Genel Kurulu: Farklı derecelerdeki hukuk ve ceza daireleri arasındaki görev uyuşmazlıklarını giderir.
İçtihat uyuşmazlıkları da bu büyük genel kurul tarafından giderilir.
Hukuk Genel Kurulu: Yargıtay üyelerine kararları dolayısıyla açılacak tazminat davalarına ilk derece mahkemesi sıfatıyla bakar.
Yargıtay hukuk dairelerinin ilk derece mahkemesi sıfatıyla baktığı davaların temyiz incelemesini yapar.
Bölge adliye mahkemeleri ve ilk derece mahkemelerinin verdiği direnme kararlarının temyiz incelemesini yapar.
Hukuk alanındaki içtihatların birleştirilmesine karar verir. Eğer Yargıtay hukuk dairelerinden birisi yerleşmiş içtihatlardan dönmek isterse, hukuk dairelerinden birisi benzer olaylarda farklı ve çelişkili kararlar veriyorsa, farklı hukuk daireleri aynı konuda birbirinden farklı içtihatlar ortaya koymuşsa içtihatların birleştirilmesi kararını verir.
Hukuk Daireleri: 23 tane hukuk dairesi vardır. Bu daireler arasında iş dağılımı ilişkisi vardır.
Bazı davalara ilk derece mahkemesi sıfatıyla bakarlar.
İlk derece mahkemesi hakimleri bölge adliye mahkemesi hakimleri ve Yargıtay tetkik hakimlerinin kararlarından dolayı bir tazminat davası açılmak istenirse bu dava da ilk derece mahkemesi sıfatıyla hukuk dairelerinde açılır.
Bölge adliye mahkemelerinde verilen kararların istinaf mahkemesini yapar.
BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİ
Bölge adliye mahkemelerinde en az 3 hukuk, 2 ceza dairesi bulunmak zorundadır.
Bölge adliye mahkemeleri ilk derece mahkemeleri tarafından verilen kararların istinaf incelemesi yapar.
Kendi yargı çevresindeki ilk derece mahkemeleri arasındaki görev, yetki, merci tayinine ilişkin uyuşmazlıkları kesin olarak çözer.
Tahkim yargılaması sonucu verilen hakem kararlarına karşı açılan iptal davalarını inceler.
İLK DERECE MAHKEMELERİ
İlk derece mahkemelerine yapılan başvurular ya çekişmeli ya da çekişmesiz yargı işi olarak çıkar. 6100 sayılı HMK çekişmesiz yargıyı açıkça düzenlemiştir. Bir işin çekişmeli yargı mı çekişmesiz yargı mı olduğunu ayırt etmek için 3 kritere bakılır.
Çekişmesiz yargı için bu 3 kriter;
1) Subjektif bir hakkın ihlalinin olmaması gerekir. Subjektif bir hak ihlal edilirse çekişme var demektir. Bir kimse başkasının hakkı üzerinde daha üstün hak iddia etmeyecek, haksız talepte bulunmayacak.
2) Çekişmesiz yargıda husumet yokluğu kriteri geçerlidir. Hak ihlal eden kişi yoktur, husumet yöneltilmez. Bu sebeple çekişmesiz davaya Hasımsız Dava da denir.
3) Çekişmesiz yargı işlerinde resen harekete geçme kıstası vardır. Mahkeme resen hareket ederek işi görebilir.
Örneğin: Çekişmesiz yargıda verilen kararlar kesinlik teşkil etmez, mirasçılık belgesi
Verilen kararlar inşai etki gösterirler, 3. Kişiler bakımından da sonuç doğurur.
Yetkili mahkeme ilgililerin kendi bulundukları yer mahkemesidir. Çekişmesiz yargı dışındaki tüm davalar çekişmeli yargıdır. Çekişmeli yargı davaya karşılık gelir.
Davayı açmak için ne yapmalı?
1) Dava hangi yargı kolunda açılmalıdır? (idari yargı, anayasa yargısı,uyuşmazlık yargısı, hiçbiri değil ise adli yargı)
2) Dava cezaya ilişkin dava mı hukuka ilişkin dava mı?
3) Hukuk yargılaması ise adli yargılamada hangi derecenin görev alanına girer?(ilk derece mahkemesi, istinaf, Yargıtay)
4) Dava acaba ilk derece mahkemelerinden hangisine açılmalıdır?
İlk derece mahkemelerinden hangisinin bakacağını belirleyen kurallara GÖREV KURALLARI denir. İlk derece mahkemelerinin arasında yatay görev ilişkisi vardır, aynı seviyede fakat farklı sıfatta mahkemelerdir.
-Görev kuralları kanunla belirlenir.
-Görev kuralları kamu düzenine ilişkindir, bir dava şartıdır.
-Görev kurallarının belirlenmesi taraf iradelerine tabi değildir.
Özel mahkemeler ve genel mahkemeler arasında görev, özel mahkemelerin kendi aralarında görev , genel mahkemelerin kendi arasında görev ilişkisi vardır.
ÖZEL MAHKEMELER
Özel mahkemeler belirli kişiler arasındaki veya belirli bir konudaki uyuşmazlığı çözmek üzere görevlendirilmiş/ kurulmuş mahkemelerdir.
***Elimizdeki uyuşmazlık için ilk derece mahkemesine gelmiş isek ilk önce uyuşmazlığın özel mahkemelerden birinin görev alanına girip girmediğine bakılır.
1) İCRA MAHKEMESİ: İcra iflas hukukundan kaynaklanan bazı iş ve uyuşmazlıkları çözmek için kurulmuş özel bir mahkemedir. İcra mahkemelerinde görülen dava ve işlemler ivedi işlemlerdir.
Verilen kararlara temyiz ve düzeltme yolu açıktır. * İcra mahkemesinin verdiği kararlara kural olarak yargılamanın yenilenmesi kararına gidilemez ancak İHALENİN FESHİ ve İSTİHKAK davaları için yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilebilir, bu kararlar kesin hüküm teşkil eder. Bunlar dışında (ihalenin feshi ve istihkak davası) icra mahkemelerinin vermiş olduğu kararlar maddi anlamda kesin hüküm teşkil etmez.
2) İŞ MAHKEMESİ: İş hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkları çözmek üzere kurulmuştur. Basit yargılama usulü uygulanır. Verilen kararlara istinaf ve temyiz yolu açıktır ancak karar düzeltme yolu kapalıdır.
İş mahkemesi kararlarının temyiz süresi kararın tefhim veya tevdiinden itibaren 8gündür. Bazı bölgelerde sosyal güvenlik hukukundan kaynaklanan davalar fazla olduğundan HSYK bazı iş mahkemelerini Sosyal Güvenlik hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkları çözmekle görevlendirir bu görev teknik bir görev değildir, teknik görev yalnızca kanunla dizenlenlenebilir.
3) TÜKETİCİ MAHKEMELERİ: Tüketici hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkları çözmek üzere kurulmuşlardır.
** Eğer uyuşmazlık 2000 TL’nin altında ise—— bulunulan ilçedeki Hakem Heyetine
**Uyuşmazlık 2000-3000 TL arasında ise ——- İl Tüketici Hakem Heyetine
**Uyuşmazlık 3000TL ve daha fazlası ise ——–Tüketici Mahkemesine başvurulur.
Basit yargılama usulü uygulanır. Tüketici mahkemelerinde tüketiciler, gümrük ve ticaret bakanlığı ve tüketici örgütleri tarafından açılan davalar harçtan muaftır.
Tüketici hakem heyetinin verdiği kararlara karşı 15 gün içinde tüketici mahkemesine iptal davası açılabilir. Tüketici hakem heyeti ve tüketici mahkemesi arasındaki ilişki teknik anlamda görev ilişkisidir.
4) FİKRİ VE SINAİ HAKLAR MAHKEMESİ: Fikir ve sanat eserleri kanunundan kaynaklanan marka, patent, endüstriyel tasarımlara ilişkin KHK’lardan kaynaklanan uyuşmazlıkları çözmek üzere kurulmuş özel bir mahkemedir. Patent hakkı davası aslında ticari bir davadır ancak özel mahkeme olan fikri ve sınai haklar mahkemesinde görülür.
5) KADASTRO MAHKEMELERİ: kadastro hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkları çözmek üzere kurulmuştur. Kadastro mahkemelerinde Hukuk muhakemeleri kanunundaki delil sınırlaması geçerli değildir, her şey delil olabilir.
6) AİLE MAHKEMELERİ: Bütün illerde ve nüfusu 100.000 i geçen ilçelerde kurulması zorunlu bir mahkemedir. Bu mahkemelerin görev alanı nişanlanmadan başlar, nişan iptali, evlenme, evlenme iptali, boşanma, evlatlık, mal rejimi tasfiyesi vb. girer. ( Vesayete ilişkin kısımlar hariç ) Aile mahkemesi hakimleri evli, 30 yaşını tamamlamış, çocuk sahibi, tercihen o alanda yüksek lisans yapmış olan hakimler arasından seçilir. Aile mahkemesi davalarında psikolog, pedagog, eğitimcilerden birinin bulunması zorunludur.
GENEL MAHKEMELER
3 şekilde karşımıza çıkarlar. Asliye ticaret, asliye hukuk, sulh hukuk. Bu üçü arasındaki ilişki görev ilişkisidir.
Özel mahkemelerde dava açacak mahkeme bulunamazsa Asliye Ticaret veya Sulh Hukuka girip girmediğine bakılır.
Bunlardan birine girmiyor ise Asliye Hukuk mahkemesine gidilir.
***Asliye ticaret mahkemesi diğer kanunlarda diğer özel mahkemelerin görev alanına dahil edilmemiş ticari dava ve işlere bakar. Asliye ticaret mahkemeleri daha önceden heyet halinde yargılama yapardı, değişiklik ile tek hakimli mahkeme haline getirilmişti şimdi tekrar bir değişiklik ile heyet halinde yargılama yapılan mahkeme oldu fakat bazı şartları var.
Değeri 300.000 TL’yi geçen ticari dava ve işler heyet tarafından görülür. Değeri 300.000 TL’nin altında olan uyuşmazlıklar tek hakim tarafından görülür.
Bazı davalar mutlaka heyet tarafından görülür. İflas davası, iflasın ertelenmesi davası, anonim şirket ve tüzel kişinin feshine ilişkin dava, anonim şirketin genel kurul kararının iptaline ilişkin dava heyet halinde görülür.(değeri 300.000 tlyi geçmese bile)
Heyet halinde görülen davalara ilişkin geçici koruma tedbiri alınacaksa o karar da heyet tarafından verilir.
Kanun koyucu dava konusunun niteliğine bakarak belirlediği kurallar görev kurallarıdır. Bazı yerlerde özel mahkeme olarak tüketici mahkemesi kurulmadığından Asliye Hukuk Mahkemesi özel mahkeme sıfatıyla o davaya bakar. Davayı mutlaka Tüketici Mahkemesi sıfatıyla gördüğünü belirtmesi gerekir. Belirtmez ise görev kuralları kamu düzenine ilişkindir, karar bozulur.
————————————————————————————————————————————
Klasik görev ilişkisinde görev ilişkisi mutlaka kanunla düzenlenir ve davanın niteliğine bakılarak yapılan ayrım görev ilişkisidir.
Deniz ticaret hukukundan kaynaklanan bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda Asliye Ticaret Mahkemesi davaya bakacak. Bir yerde birden fazla asliye ticaret mahkemesi var ise hangilerinin bakacağını HSYK belirler. HSYK 2. Asliye ticaret mahkemesini yetkilendirdi fakat 1. Asliye ticaret mahkemesine gidildi. Bu durumda ne olacak? Klasik görev ilişkisinde görevsiz mahkeme karar vermişse karar mutlaka bozulur. Bu ortaya çıkan ilişki türü ise farklı bir ilişkidir. İş bölümü ilişkisi denebilir fakat HMK 116/c bendinin kalkması gerekir.
SULH HUKUK MAHKEMELERİ
Sulh hukuk mahkemelerinin hangi davalarda görevli olduğu HMK madde 4’te sayılmıştır.
1) Kira hukukundan kaynaklanan bütün uyuşmazlıklar sulh hukuk mahkemelerinin görev alanına girer.
2) Ortaklığın giderilmesi davaları
3) Menkul ve gayri menkullere ilişkin zilyetliği koruyan davalar
4) Kanunda aksine bir hüküm yoksa çekişmesiz yargıdan kaynaklanan dava ve işler
5) Diğer kanunlarda sulh hukuk mahkemeleri görevli kılınmış da olabilir.
ASLİYE HUKUK MAHKEMELERİ
Davanın açılacağı bir mahkeme bulunamamışsa son çare olarak asliye hukuk mahkemesine başvurulur.
* Bir yerde bir özel mahkeme kurulamamışsa o yerdeki asliye hukuk mahkemesi o özel mahkeme sıfatıyla o davaya bakar.
* Dava konusunun değer ve miktarına bakılmaksızın malvarlığı haklarına ilişkin bütün davalar, şahıs varlığına ilişkin davalara görevli mahkeme aksine düzenleme yoksa asliye hukuk mahkemesidir.
