Ön İnceleme

HMK, ilk derece mahkemesinde açılan bir davanın görülmesi ve karara bağlanması sürecinin beş aşamadan oluşmasına göre kurallar koymuştur. Bu aşamalardan biri olan ön inceleme m. 137’de düzenlenmiştir.

Bu aşamanın olumlu yönlerinden birisi; uyuşmazlık noktaları kesin olarak tespit edildiğinden, inceleme ve hukuki tartışma da bu noktalara münhasır olarak yapılacak, gereksiz işlemlerin ve zaman kaybının önüne geçilmiş olacaktır.

Bu aşamada tahkikattan önce yapılması gereken işlemler tamamlanmaktadır.

Ön İncelemenin Kapsamı

Davacı ve davalının verdikleri ikişer dilekçenin ardından, tahkikat aşamasından önce, mahkeme bu dilekçeler üzerinde ön inceleme yapar (m. 137/1/c/1).

Ön inceleme tamamlanmadan ve bu aşamada alınması gerekli kararlar alınmadan tahkikat aşamasına geçilemez ve tahkikat için duruşma (m. 143) günü verilemez (m. 137/2). Hükmün gerekçesinde de belirtildiği üzere, 137/2 hükmü ön inceleme aşamasının işlevini yerine getirmesi ve beklenen sonucun gerçekleştirilebilmesi için açık bir emir içermektedir. Bu hükme aykırı davranış, hakimin sorumluluğunu doğurabilir.

Ön inceleme aşamasında mahkemenin neler yapacağı 137. Maddede gösterilmektedir;
*Mahkeme öncelikle dava şartlarını inceler (m. 138). Mahkeme dava şartı eksikliğini tespit ederse, bu dava şartı eksikliğinin giderilmesinin mümkün olup olmadığına bakılır. Eksikliğin giderilmesinin mümkün olmaması halinde davanın usulden reddine karar verilir. Eksikliğin tamamlanması mümkün ise, ilgili tarafa Kanunun öngördüğü kesin veya hakimin takdir ettiği kesin ve uygun bir süre verilir; eksiklik süresi içinde giderilmezse davanın usulden reddine karar verilir (m. 115/2).

*Varsa ilk itirazlar incelenir (m. 117/2). İlk itirazlar mahkemece kendiliğinden gözönüne alınacak hususlardan değildir; davalı tarafından (m. 117/1) ileri sürmedikçe dikkate alınamaz.

*Mahkeme, tarafların dilekçelerinde ileri sürdükleri iddia ve savunmaları inceleyerek, tarafların üzerinde anlaştıkları ve anlaşamadıkları konuları tespit eder.

*Mahkeme, hazırlık işlemlerini ve tarafların delillerini sunmaları ve delillerin toplanması için gerekli işlemleri yapar.

Ön inceleme aşamasında hakim ayrıca, tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri konularda, tarafları ön inceleme duruşmasında sulhe (m. 313) teşvik eder.

Ön İnceleme Duruşması

Ön İnceleme Duruşmasına Davet: Mahkeme, dilekçelerin verilmesinden sonra yapacağı incelemede, dava şartlarını dosya üzerinden inceleyerek davanın usulden reddi veya ilk itirazı kabul edip davadan elini çekme kararı vermezse (m. 138), ön inceleme için bir duruşma günü tespit ederek taraflara tebliğ eder (m. 139/1/c/1).
Ön İnceleme Duruşmasının Yapılması: Mahkeme, daha önce dosya üzerinden karar vermediyse (m. 138) ön inceleme duruşmasında, öncelikle dava şartları ve ilk itirazlar hakkında karar verebilmek için (m. 138) tarafların görüşlerini alır (m. 140/1). Mahkeme, taraflar arasındaki uyuşmazlık konularının tespitinden sonra, üzerinde tasarruf edebilecekleri konularda tarafları sulhe veya arabuluculuğa teşvik eder; bu konuda sonuç alınacağı kanaatine varırsa, bir defaya özgü olmak üzere, yeni bir duruşma günü tayin eder (m. 140/2). Sulhe veya arabuluculuğa teşvik, hakim için zorunlu bir görevdir. Mahkemelerin sulh konusunda etkin çaba göstermeleri gerekir, sulh; hem mahkemelerin kısa sürede karar vermesi hem de tarafların sulh yoluyla aralarındaki uyuşmazlığı kendilerinin çözmesi sonucunda toplumsal barışı sağlaması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ön inceleme duruşması sırasında taraflar sulh olurlarsa, bu husus tutanağa geçirilir (m. 137/1; 140/3). Sulh olmazlarsa, ön inceleme duruşmasının sonunda, tarafların anlaştıkları ve anlaşamadıkları hususların nelerden ibaret olduğu, açık bir şekilde tutanağa (m. 154) yazılır. Tutanağın altı, duruşmada hazır bulunan taraflar ve hakim ile zabıt katibi tarafından imzalanır (m. 140/3).
Ön inceleme aşamasının sonunda ön inceleme tutanağı düzenlenir. Bu tutanakta, ön incelemenin duruşmalı yapılıp yapılmadığı, ön inceleme duruşmalı yapılıyorsa duruşmaya taraflardan hangisinin katıldığı ya da mazeretinin bulunup bulunmadığı; dava şartlarının mevcut olup olmadığı, eksiklik varsa ne tür işlem yapıldığı; ilk itiraz bulunup bulunmadığı ve varsa ne tür işlem yapıldığı; davacının iddialarının ve bunların dayanaklarının özetle neler olduğu; davalının savunmalarının ve bunların dayanaklarının özetle neler olduğu; tarafların uyuşmazlık noktalarının ana başlıklarıyla nelerden ibaret bulunduğu; tarafların sunmadıkları belgelerin neler olduğu, dilekçelerinde belirttikleri tüm belgeleri sunup sunmadıkları, ayrıca başka yerden getirilecek delillere ilişkin bilgi vermedikleri bir hususun bulunup bulunmadığı ve bu konuda ne şekilde işlem yapıldığı, bu aşamada karar verilmişse gerekli delil avansını yatırmaları; ön incelemede yapılması gerekene diğer işlemlerin yapılıp yapılmadığı; iddiasını ya da savunmasını genişleten taraf olup olmadığı, bu konuda karşı tarafın açık muvafakatinin bulunup bulunmadığı; tarafların sulhe veya arabuluculuğa teşvik edildikleri ve sonuçlarının ne olduğu; eğer ön inceleme duruşması sonunda tahkikat için duruşma günü verilebiliyor ise duruşma günü, duruşma günü verilemiyor ise tahkikat için duruşma gününün sonradan bildirileceği ya da duruşma günü vermeden tahkikata geçileceği hususlarına yer verilir.

Tahkikat, bu tutanak esas alınarak yürütülür.

Ön inceleme, kural olarak tek duruşmada tamamlanır; bununla birlikte zorunlu olan durumlarda , bir defaya özgü yeni bir duruşma günü tayin edilir (m. 140/4).

Ön inceleme duruşmasında, taraflara dilekçelerinde gösterdikleri, ancak henüz sunmadıkları belgeleri mahkemeye sunmaları veya başka yerden getirtilecek belgelerin getirtilebilmesi amacıyla gereken açıklamayı yapmaları için iki haftalık kesin süre verilir (m. 140/5).

Ön inceleme duruşması (m. 140) tamamlandıktan sonra, hakim tahkikata (m. 143 vd.) başlamadan önce, hak düşürücü süreler ve zamanaşımı hakkındaki itirazı ve def’ileri inceleyerek karara bağlar (m. 142).